Тогтвортой хөгжилд тэмүүлэгч
Нийтлэлийг бэлтгэсэн: Б.Ариунзаяа, Редактор: З.Цэлмэг
Ц.Нямгаравын шинжлэх ухааны замнал бол “тэнгэрээс газарт унах” ямар байдгийн бодит жишээ. Нар, сар гараг эрхэс гээд сансар, одон орны шинжлэх ухааны ертөнцөд жигүүрээ дэлгэн дүүлэн нисдэг байсан тэрбээр нэг л өдөр астрофизикч байхаа больсон гэдэг. Амьдралынх нь энэ эргэлтийн мөч түүнд амар байгаагүй нь мэдээж. Гэхдээ л тэр огторгуйн салбарын хаалгыг хаасан ч орчны менежментийн үүдийг амжилттай татаж чадсан. Ц.Нямгарав одоо байгаль орчны мэргэжилтнээс бодлого хянадаг аудиторуудын нэг болжээ.
Эх сурвалж: Хувийн архиваас
Түүний одон оронч болох мөрөөдөл тухайн үеийн ЗХУ-ын “Науки и жизнь” сэтгүүлээс эхлэлтэй ч зорилго тэмүүлэлд хөтөлсөн хүн нь Монгол Улсын анхны одон оронч С.Нинжбадгар аж. “Наука и жизнь” сэтгүүлийг ааваараа уншуулж, сонирхол татахгүй байхын аргагүй зурагнуудыг нь харж өссөн Ц.Нямгарав 5 дугаар ангидаа С.Нинжбадгар гуайд хаяглан “Яавал тан шиг одон судалдаг хүн болох вэ гээд л элдвийг сонирхож, сонжиж асуусан” захидал илгээж байжээ. Захидал нь “Пионерийн үнэн” сонинд хүртэл хэвлэгдсэнээр төд удалгүй “Тун удахгүй физикийн хичээл орно. Физик, математикийн хичээлдээ шамдан суралцвал одон оронч болно шүү” хэмээн ихэд дотночилсон хариу иржээ. Тэрхүү захиас сониуч охинд мөрөөдлөө биелүүлэх зорилго тэмүүлэл хайрлаж, хичээлдээ шамдсаар МУИС-д элсэн орж, одон орны чиглэлээр суралцав.
Оюутны дөрвөн жилийг мэдлэгийн далай дунд сэлүүрдэн гаталж, шинэхэн төгсөгч Одон орон, геофизикийн хүрээлэнг зорив. Түүнийг очиход Монгол Улсад орчин үеийн одон орон, геофизикийн шинжлэх ухааныг анхлан хөгжүүлэхэд голлох үүрэг гүйцэтгэсэн эрдэмтэн С.Нинжбадгар тэтгэвэртээ гарчихсан, ажиллах нөхцөл, цалин мөнгө нь ч тааруухан орчин угтах нь тэр. 7 хоногийн хоёр өдөр ажиллахдаа аль нэг өдөр нь заавал шөнө сууж, одон орны ажиглалт хийх үүрэгтэй. Гэхдээ тэр бууж өгөөгүй. Дурлаж, сонирхож, шохоорхон байж эзэмшсэн мэргэжил учраас жил тойрны дараа дахиад л сурах хүсэл нь бадарч эхлэв. Доктор л болчихвол санасан хэрэг нь бүтчих ч юм шиг, сайхан амьдрал цогцлох ч юм шиг, санаа сэтгэлийн үзүүрт гэрэл гийх ч юм шиг...
Гэвч тэрбээр алс холын ХБНГУ-д докторын зэргээ горилж жил гаруй суралцахдаа Монголын шинжлэх ухаан үнэхээр өрсөлдөх чадваргүйг мэдэрч, ойлгожээ. Харь нутгийн нугачаат амьдралын хажуугаар бүхнээ зольж доктор боллоо ч Монголд очоод надад ирээдүй бий юу, ийм их хүчин чармайлт гаргаж сурч мэдсэндээ таарсан цалин, хөлс авч чадах уу гэдэг бодол хүртэл толгойд нь эргэлдэнэ. Тийнхүү Ц.Нямгарав асуултынхаа хариултыг хайж явсаар нэг л одон орны салбараа тэр чигт нь орхих шийдвэрт хүрсэн гэдэг.
Энэ тухай тэрбээр “Тухайн үед докторынхоо сургалтыг орхиход нөлөөлсөн нэг зүйл нь хамт суралцаж байсан еврей оюутнууд байлаа. Тэд бусдаас онцгой. Маш их мэдээлэлтэй, мэдлэгтэй. Багш нарын асуултад хариулж байгаа нь яг л гэрэл асаж байгаа мэт. Мэдэхгүй зүйл бараг байхгүй. Ямар сайндаа л багш нар өглөө 08:00 цагт хичээл орохдоо 07:55 минутын байдлаар дата ийм байлаа гэж заадаг байлаа. Тэндээс л би энэ шинжлэх ухааны салбарт ахиц дэвшилтэй ажиллаж чадахгүй юм байна гэдэг бодол төрсөн” гэлээ.
Зүрхээрээ бус тархиараа гаргасан шийдвэр хэдий ч амьдралын зорилго, зүг чигээ хаанаас хайхаа мэдэхгүй, төөрч явсан үе түүнд бий. Яг энэ үедээ эх орондоо байгаа дотныхоо хүмүүс рүү утас цохиж, Монголд ямар мэргэжил эрэлт хэрэгцээтэй байгааг, юу сурч очвол хэрэг болохыг асууж сураглажээ. Тухайн үед нэг танил нь “Байгаль орчны чиглэл л ажлын байр олдоцтой, эрэлттэй байна. Энд байгаль экологийн байдал хүнд болох нь” гэдэг зөвлөгөө өгчээ. Яг энэ үеэс түүний амьдралын хүрд чиглэлээ өөрчилж, Германы Нюртинген-Гейслингений их сургуульд хүрээлэн буй орчны менежментийн чиглэлээр суралцаж эхлэв.
Гэвч “тэнгэр огторгуйгаас газарт буусан” хүнд хичээлийн эхний сарууд шалгуур дүүрэн байлаа. Уг нь хичээлийнх нь хөтөлбөр маш сонирхолтой аж. Бямба гараг бүр үйлдвэрүүдээр явж тогтвортой хөгжил, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, дахин боловсруулах менежментийг хэрхэн хийдэг туршлагыг судалж, дэлхий ертөнцийн хамаг л сонин сайхантай танилцуулна. Хог, автомашины дахин боловсруулах төв, химийн үйлдвэр, хиймэл нуур, гол цөөрмийг хэрхэн бүтээдгийг практик дээр харж, дадлага хийхийн хажуугаар орчны хяналт шинжилгээний туршилтуудыг давхар хийлгэдэг байж ээ. Ц.Нямгарав “Герман улсын боловсролын системийн давуу тал нь энэ. Дан онолоор бөмбөгдөх бус практикт сайн ажиллуулж, ажлын байран дээр гарахад бэлдэж өгдөг” гэв. Хэдийгээр энэ бүхэн түүнд сонирхолтой байсан ч одон орны шинжлэх ухааныг нь гүйцсэнгүй. Эргэлзэж, тээнэгэлзсэн 6 сарын дараа л мэргэжлийнхээ утга учрыг ойлгож, суралцах хүсэлтэй болсон гэдэг.
Сургуулиа төгссөнийхөө дараа Ц.Нямгарав Герман улсад энэ чиглэлээрээ ажиллах сонирхолтой байсан ч тухайн үед Монголд уул уурхайн салбар “boom” болж байсан тул байгаль орчны нарийн мэргэжлийн, шинэ мэдлэг тээсэн боловсон хүчний хэрэгцээ шаардлага их байв. Тиймээс ч Ц.Нямгарав ирсэн даруйдаа уул уурхайн салбарт томоохон төсөл хэрэгжүүлэгч 3 ч компанийн ажлын байрны зарын дагуу мэдээллээ өгөв. Сүүлийнх нь бүр хүсэлтээ өгчихөөд булан ч тойроогүй байхад нь дуудав. Мэдээж Германд боловсрол эзэмшсэн байгаль орчны чадварлаг мэргэжилтнийг хэн алдахыг хүсэх билээ.
Ингээд “Алтай хүдэр” ХХК-аас ажлын гараагаа эхэлж, төд удалгүй Өмнөговь аймагт томоохон төсөл хэрэгжүүлж буй “Энержи ресурс” ХХК-д байгаль орчны ахлах мэргэжилтнээр ажиллах болсноор тэрбээр мэргэжлийнхээ хувьд жинхэнэ гялалзах эхлэл тавигдсан байна. Байгууллагын соёл гэдэг ажилтнуудаа улам хөгжүүлэх үү эсвэл авьяас чадварыг нь ашиглаж чадахгүй байх уу гэдгийг шийддэг чухал үзүүлэлт. Харин “Энержи ресурс” энэ тал ихэд анхаардаг байсан учир Ц.Нямгарав тэнд 8 жил ажиллахдаа хог хаягдлын менежментийг нь хариуцаж, байгаль орчны олон бүтээн байгуулалтад гар бие оролцжээ. Мөн ажилчид, орон нутгийн иргэдэд байгаль орчны талаарх зөв мэдлэг ойлголт өгч, эерэг хандлага төлөвшүүлэх зорилгоор “Урам” клубыг байгуулж, сэтгүүл хүртэл гаргадаг болсон нь уур уурхайн салбартаа анхдагч болсон байна.
Ц.Нямгарав “Яг тухайн үед Монголд байгаль орчин, тогтвортой хөгжлийн тухай дөнгөж л яригдаж эхэлж байсан. Хүмүүс заримдаа намайг сансрын гэмээр зүйл ярих юм. Сансрын хүн байсан болохоор ингэдэг юмуу гэдэг байлаа. Монголчууд байгалиа хамгаалах эртний уламжлалтай ч ихэнх нь аман яриа л болж үлдсэн байна. Тиймээс олон нийтийг шинжлэх ухаанд суурилсан мэдээллээр хангаж, байгаль орчноо хамгаалах ёстой гэдэг сэтгэхүйг суулгах нь маш чухал гэдгийг олж харсан. Хамгийн наанадаж л говьд малчид малаа машин, мотоцикль унаж хариулах нь их. Одоо ч ийм үзэгдэл манай улсад хаа сайгүй бий. Гэтэл энэ нь байгальдаа, малдаа ч сөрөг нөлөө үзүүлдгийг хүмүүс тэр бүр мэддэггүй” хэмээн дурслаа.
Аливаа зүйлийг эхэлсэн л бол эцсийг нь үзэх гэж тэмүүлдэг тууштай зан нь Ц.Нямгаравыг одон орон сонирхогчоос докторын хэмжээнд хүргэсэн бол байгаль орчны асуудлыг ул суурьтай шийдвэрлэх хүсэл нь олон нийтийн оролцоотой байгаль орчны мониторинг хийх эхлэлийг тавьж, улмаар иргэдийн уул уурхайн талаарх ойлголт мэдлэгийг сайжруулахад ажлыг амжилттай хийсэн гэдэг.
Уул уурхай бол байгалийг сүйтгэдэг гэдэг хэт өрөөсгөл ойлголтыг арилгаж, харин хамгаалж чаддаг, хянаж чаддаг, иргэдтэйгээ ойлголцож, хамтарч ажиллах нь уул уурхайн хариуцлагатай үйл ажиллагаа юм гэдгийг Ц.Нямгаравын хариуцаж байсан олон ажил нь илэрхийлдэг.
Ухаа худгийн уурхайн бүтээн байгуулалтын ид үед 6000 ажилтан, 100 гаруй туслан гүйцэтгэх компанитай “Энержи ресурс” хамтран ажиллаж байжээ. Ц.Нямгарав тухайн үед дээрх ажилтнуудад хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуй, байгаль орчин гээд л төрөл бүрийн сургалт орж, шаардлагаа тавихын хажуугаар зарим нэг тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэх шийдлийг давхар хайж эхэлжээ. Багийнхантайгаа төрөл бүрийн туршилт хийж байсан ч зарим нэг нь тийм ч үр дүнтэй байсангүй. Харин говийн онцлогт тулгуурлан тоосжилтыг бууруулах нэг шийдэл олсон нь эрдэстэй ус юм. Говийн ус эрдэсжилт өндөртэй. Эрдсийг нь шүүж, илүү их эрдэстэй буюу давсархаг, барьцалдах чанар өндөртэй усаар замаа усалдаг болсон нь тоосжилтыг тодорхой хэмжээнд бууруулж чаджээ. Энэ аргыг “Энержи ресурс” ХХК одоо ч хэрэглэсээр байна.
Өдгөө Ц.Нямгарав аж ахуйн нэгжүүдэд байгаль орчны засаглалын суурь үнэлгээ хийж, зөвлөгөө өгч байна. Нэг талаас хуулийн шаардлага, нөгөө талаас тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалын үнэ цэн дэлгэрэхийн хэрээр томоохон аж ахуй нэгжүүдийн үнэлгээ хийлгэх сонирхол нэмэгджээ. Байгаль орчиндоо халгүйгээр бизнесээ эрхлэхийг эрхэмлэхийн хэрээр ажилчдадаа эерэг нөлөө үзүүлж нийгэмдээ гэрэл гэгээ түгээх нь шинэ үеийн бизнесийн соёл болж буй. Засаглалынхаа үнэлгээг хөрөнгө оруулалтдаа ашиглахаас гадна өөрсдийнх нь суурь хаахна байгааг давхар шалгачихдаг учир компаниуд хувьд нэн хэрэгцээт үйлчилгээ болсон байна. Ц.Нямгарав ийнхүү үнэлгээ хийхийн хажуугаар ноос ноолууран хувцас үйлдвэрлэхэд хэдий хэмжээний хүлэмжийн хий ялгаруулж байгаа талаар судалгаа хийж, докторын зэрэг хамгаалахаар ажиллаж байна.
Дэлхий нийт тогтвортой хөгжил ярьж, хүрээлэн буй орчны мэргэжилтнүүдийн эрэлт өсөн нэмэгдэж буй цаг үед бид амьдарч байна. Тиймээс ч тэрбээр залуу үеийг шинжлэх ухаан, инженерийн салбарт шамдан суралцаасай гэж боддогоо хуваалцлаа. “Хүн инженерийн ухаанд суралцчихсан байхад хаашаа ч хөрвөж чадна. Миний хувьд одон орон судлалаас байгаль орчны салбарт хөрвөхөд өмнөх мэргэжил маань маш их тус болсон. Шинжлэх ухаан хүнийг аливаа зүйлд ул суурьтай, тооцоололтой ханддаг болгож төлөвшүүлдэг. Хэрвээ надад шийдэл гаргахад нэг цагийн хугацаа байвал 55 минутыг нь асуудлын учрыг ойлгоход зарцуулна гэж Алберт Эйнштейн хэлсэн байдаг. Тиймээс асуудлыг ойлгосон байхад шийдэл зөв болдог” гэж Ц.Нямгарав зөвлөв.
